Գրանցվել ԱՊԱԳԱ ՀԱՅԿԱԿԱՆԻ միջոցով 
English
ԱրեւմտահայերէնՀայաստանի ընթացիկ խնդիրների լուծման բանալին հասարակական-քաղաքական և նույնիսկ գիտության շատ գործիչներ տեսնում են պետական կառավարման, պաշտպանական և տնտեսության մոդելների, կրթական համակարգի և այլ ոլորտների վերափոխման մեջ։ Նշված ոլորտների խնդիրները, անխոս, հրատապ համակարգային լուծման կարիք ունեն, սակայն Հայաստանի և հայ ժողովրդի առջև ծառացած մարտահրավերների աղբյուրը առավել խորքային է և կրում է առավելապես բարոյահոգեբանական բնույթ։
Ընդհանուր ուղենիշի և արժեհամակարգի համակարգվածության բացակայության պայմաններում սեփական պատմության սխալ ընկալումը, զոհի կերպարի խորացումը, սեփական ու պետության ճակատագրի նկատմամբ հավաքական պատասխանատվության բացակայությունը, փոխադարձ հանդուրժողականության ցածր մակարդակը՝ համեմված զանգվածային pop-մշակույթի ցածր մակարդակով խորացնում են բարոյահոգեբանական մարտահրավերները և անիմաստ դարձնում մյուս բարեփոխումները, քանզի առանց ամուր հիմքի ցանկացած փոփոխություն կրում է ժամանակավոր բնույթ, իսկ դրա ՕԳԳ-ն ունի նվազման միտում։
Վերոնշյալ ուղենիշ կարող է ծառայել այնպիսի ազգային գաղափարախոսության մշակումը, որը հիմնված կլինի ինչպես պատմությունց քաղած դասերի, այնպես էլ ժամանակակից հայության պահանջների, հայկական և համաշխարհային քաղաքակրթության ձեռքբերումների վրա։
Օգոստոս 2, 2024
Բանավեճի և զրույցի բավականին հատկանշական մեկնարկ եք տվել։ Հետարքիր կլիներ ընթերցել առավել մանրամասն, որոնք են Ձեր կարծիքով այն հիմնական դրույթները, որոնց վրա պետք է հիմնված լինի նոր ազգային գաղափարախոսությունը (եթե հնարավոր է նշեք դրանք հերթականությամբ և ըստ առաջնահերթության ու կարևորության)։
Շնորհակալ եմ արձագանքի համար, Արթուր ջան։
Բնականաբար, ազգային գաղափարախոսություն երևույթն ինքնին այնքան ահռելի է, որ այս ձևաչափով չեմ կարողանա ներկայացնել իմ պատկերացրածի անգամ փոքր մասը։ Այդուհանդերձ փորձեմ ձևակերպել դրա հիմքը՝ առանցքային սկզբունքները, որոնցից բխելու են մյուս՝ դոգմատիկ ու ֆորմալ մասերը։
Իմ պատկերացրած գաղափարախոսությունը որոշակիորեն հիմնված և բխում է գործնական
Իմ պատկերացրած գաղափարախոսությունը որոշակիորեն հիմնված և բխում է գործնականությունից։
Այն է՝ անհատի և այդ անհատների հանրության (ազգ կկոչենք, ժողովուրդ, թե քաղաքացիական հասարակություն) ցանկացած գործողություն պետք է հիմնված լինի միաժամանակ երեք սկզբունքների վրա․ բանականություն, կարողություն, բարոյականություն։
Ցանկացած գործողություն, որը հիմնված չէ այս սկզբունքների վրա առնվազն օգտակար չէ: Բանական և բարոյական քայլը, որը կատարելու կարողություն անհատը չունի, մնում է զուտ որպես ցանկություն՝ անկատար ցանկություն: Բարոյական քայլը, որն անհատը ունակ է կատարել, բայց որը զուրկ է բանական հիմքից կրում է զուտ սենտիմենտալ բնույթ, առանց գործնական օգուտի: Տրամաբանական քայլերը, որոնք զուրկ են բարոյական սկզբունքներից, ընդհանրապես կարող են կործանարար լինել ինչպես անհատի, այնպես էլ ամբողջ ազգի համար:
Առավել խորը ներկայացնելու իմաստ այս պահին, կարծում եմ չկա։ Նախ, այս քննարկմանը մասնակցում ենք (դեռ) երկուսով, երկրորդ՝ չեն հնչել այլ կարծիքներ։ Այս առումով, Արթուր ջան, կցանկանայի լսել նաև Ձեր տեսակետը/տեսլականը հնարավոր ազգային գաղափարախոսության՝ Ձեր կարծիքով կարևորագույն դրույթների մասին։ Շնորհակալություն ։)
Շնորհակալություն պատասխանի համար Վլադիմիր ջան։
Համաձայն եմ Ձեր կողմից նշված հիմնական դրույթների հետ, վերջիներս թերևսթեև բավականին պարզ են առաջին հայացքից բայց հիմնարար են։ Ցավոք մարդկության պատմությունը ապացուցում է, որ հասարակությունը ոչ միշտ է հետևում դրանց։
Այո, ցավոք պարզությունն ու ներդաշնակությունը շատ հաճախ պարտվում են ագահությանն ու հիմարությանը։
Ինչ վերաբերում է իմ տեսակետին քննարկվող հարցի վերաբերյալ, կփորձեմ մի շարք հարցերով ձևավակերպեմ այն հիմնական դրույթները, որոնց շուրջ կարող է ընթանալ մեր զրույց- բանավեճը։
Այսպես օրինակ, որպես նոր ձևավակերպվող գաղափարախոսության կրող մենք դիտարկում ենք քաղաքացուն(անկախ վերջինիս ազգությունից, ծագումից և կրոնից) թե հիմնական շեշտը դնում ենք ազգային պատկանելիության, պատմական ժառանգության, և կրոնի պատկանելիության վրա։
Գաղափարախոսության հիմքում դրվում է անհատի կապը, բնակությունը հայրենիքում թե ոչ։
Ինչու ոչ, նոր կառուցվող հասարակական կարգում առավել կարևորություն տրվում է անհատին և ոգևորվում է ինդիվիդուալիզմը, թե շեշտադրում է կատարվում հանրության, որպես ընդհանուր օրգանիզմի բարեկեցությանը։
Կան ևս մի շարք հարցեր, կառաջարկեի քայլ առ քայլ շարժվենք առաջ մեր բանավեճում)))
Ինչ վերաբերում է մեր դիալոգին, վստահ եմ, կարճ ժամանակ անց այն կդադարի դիալոգ լինել և կվերածվի բավականին հետարքիր բանավեճի մի շարք մասնակիցներով, քանի որ Ձեր կողմից ընտրված թեման ոչ միայն խիստ կարևոր է այլ նաև արդիական։
Շնորհակալ եմ Ձեր հարցերի համար, դրանք հաճելի էր տեսնել, քանի որ ինքս էլ ուսումնասիրության ընթացքում դրանցից եմ սկսել, հետևաբար առնվազն հարցադրումների մակարդակում միայնակ չեմ ։) Հերթով փորձեմ պատասխանել դրանց։
1. Քաղաքացիություն-ազգություն դիլեմայի խնդիրն առանցքայիններից է, առավել ևս, որ գիտական և, առավել ևս, լայն հանրային շրջանականերում «ազգ» հասկացության վերաբերյալ տարածված է երկու մոտեցում: Մեկը դիտարկում է «ազգը» որպես որոշակի տարածքում ձևավորված, էթնիկական նույն ծագումը, լեզուն և մշակույթն ունեցող մարդկանց խումբ, մյուսը ազգի էթնիկական բաղադրիչը մղում է երկրորդ պլան, կարևորվում է տարածքի (պետական միավորի), մշակութային արժեքների, ինչ-որ առումով՝ կենցաղի ընդհանրությունը։ Ընդ որում երկուսում էլ կարևոր է ինքնաիդենտիֆիկացիան՝ տվյալ ազգին պատկանելիության զգացումը:
Իմ պատկերացմամբ, քանի որ դիտարկում ենք հայերի և Հայաստանի տեսանկյունից, հաշվի առնելով նաև աշխարհասփյուռ հայության հանգամանքը, սխալ կլիներ ազգը պայմանավորել բացառապես էթնիկական և տարածքային գործոններով։ Անշուշտ, դա կարևոր է, սակայն որոշիչ չէ։ Բացի դրանից, ներկայիս ՀՀ-ի տարածքում էլ բնակվող ազգային փոքրամասնությունները հայերին հավասար ներգրավված են երկրի թե՛ պաշտպանությանը, թե՛ տնտեսական ու հանրային-քաղակական կյանքին, անգամ ներկայացնում են Հայաստանը տարբեր սպորտաձևերում։ Ուստի սխալ կլիներ որևէ կերպ առանձնացնել նրանց։ Առաջին հայացքից այստեղ մենք բախվում ենք լուրջ խնդրի, քանի որ պետք է ընտրություն կատարել. Կամ խոսում ենք հայ ազգի մասին՝ դուրս թողելով ներկայիս ՀՀ տարածքում դարերով բնակվող օրինակ եզդիներին, կամ խոսում ենք «հայաստանցի» ազգի մասին (ինչը ոչ միայն աբսուրդային է, այլև շատ վտանգավոր)՝ դուրս թողնելով հայկական սփյուռքը։
Այդ խնդիրը, ըստ իս, հնարավոր է լուծել «կոմպլեմենտար» մոտեցմամբ։ Գաղափարախոսությունը կարող է լինել ոչ թե կա՛մ ազգային, կա՛մ քաղաքացիական, այլ և՛ ազգային, և՛ քաղաքացիական։ Այսինքն ՀՀ քաղաքացին դիտարկվում է ազգի մաս քանի որ իր ընտրությամբ դարձել է, կամ չի հրաժարվել քաղաքացիությունից, այսինքն կիսում է Հայաստանին տեր լինելու պատասխանատվությունը և օգտվում բարիքներից, իսկ ազգությամբ հայը դիտարկվում է ազգի մաս ծագման իրավունքով։ Այստեղ առաջանում է Ձեր մյուս հարցը, որին կպատասխանեմ հաջորդիվ։
2. Գաղափարախոսության մեջ որևէ պարտադրանք, այդ թվում հայրենիքում բնակության պարտադրանք չկա։ Սակայն կա դրույթ, համաձայն որի Հայկական պետությունը յուրաքանչյուր հայի տունն է և միանգամայն բնական ու ողջունելի է այդ տանն ապրելու և իր կյանքը սեփական տանը կառուցելու ձգտումը:
Առաջին հայացքից, եթե անգամ ինչ-որ հրաշքով աշխարհասփյուռ հայությունը վերադառնա հայրենիք, դա կարող է թուլացնել սփյուռքի ազդեցությունը աշխարհում։ Սակայն, նախ՝ բնականաբար ոչ մի գաղափարախոսություն կամ գործընթաց ի զորու չէ ամբողջ հայությանը վերադարձնել Հայաստան։ Երկրորդ՝ որքանո՞վ է այսօր սփյուռքի ներուժը ծառայեցվում Հայաստանին։ Մի կողմ թողնելով դրա օբյեկտիվ և սուբյեկտիվ պատճառները (որոնք անպայման քննարկվելու են այս հարթակի այլ զրույցներում)՝ կարող ենք ասել, որ որևէ համակարգայնություն այդ ներուժի օգտագորման հարցում չկա։
Փորձելով անդրադառնալ Ձեր հարցի խորքային իմաստին, կարող եմ ասել, որ հայրենիքում բնակվելու պարտադրանք չկա, սակայն դրա, ինչպես նաև սեփականության զգացումից դրդված երկրի կյանքի տարբեր ասպեկտներին մասնակցելու ձգտումը խիստ ողջունելի է։
Միանշանակ համաձայն եմ, այստեղ իմ կարծքիով խնդիրը կայանում է նրանում, որ ընդունված պատկերացում և տեսանկյուն կա դիտարկելու սփյուռքը իբրև մեկ միատարր օրգանիզմ, մինչ Սփյուռքը, որպես այդպիսին բավականին բազմատարր է և ինչը առավել կարևոր է ոչ համակարգված։ Չկա համընդհանուր գործողությունների, միավորումների և կազմակերպությունների կառավարման և ուղորդման մեխանիզմ։
3. Գաղափարախոսությունը թերևս հավասարապես հեռու է թե ինդիվիդուալիզմից, թե կոլեկտիվիզմից։ Դրանում միաժամանակ ընդգծվում է ինչպես բոլոր առումներով ուժեղ անհատի, այնպես էլ կուռ հանրության ու ուժեղ պետության կարևորությունը։
Պատմականորեն ասելով «ուժեղ պետություն» մենք առաջինը պատկերացնում ենք բռնատիրական կարգեր, սակայն գործնականում հենց պատմությունը ցույց է տալիս, որ այդ պետություններն ամենևին էլ ուժեղ չեն։ Տվյալ պարագայում «ուժեղ պետություն» ասելիս նկատի ունենք ուժեղ անհատներից ձևավորված/կազմված պետություն (իհարկե, հաշվի առնելով նաև մի շարք այլ անհրաժեշտ ատրիբուտների և համակարգերի առկայությունը)։
Բնականաբար, ազգային գաղափարախոսությունը, ըստ բնորոշման, պետք է որոշակիորեն գերադասի հանրային/ազգային շահը անհատի շահից։ Սակայն տվյալ դեպքում շեշտվում է, որ անհատը կարող է օգտակար լինել իր ազգին (դա կլինի պետության, թե որևէ այլ համակարգի միջոցով) միայն այն դեպքում, եթե ապահովել է իր ու իր ընտանիքի կենսական շահերը։
Մինչև նոր գաղափարախոսության ստեղծման խնդիր դնել կարծում եմ ճիշտ կլինի հասկանալ ընդհանրապես նախորդ գաղափարախոսությունների (եթե այդպիսիք կան) բնույթը, պարզել, թե որոնք են դրանց թերացումները, խնդիրները և ներքին հակասությունները, գնահատել դրանց վերաիմաստավորման, վերարժևորման դեպքում ամբողջական կամ մասնակիորեն կիրառելու հնարավորությունները կամ հասկանալ դրանք սկզբունքորեն մերժելու պատճառները։ Առանց նախորդների կամ եղածի նկատմամբ քննադատական մոտեցման հնարավոր չէ կառուցարկել նոր գաղափարախոսություն, որը ենթադրաբար պետք է զերծ լինի նախորդների խնդիրներից կամ դրանք պարունակի իր մեջ արդեն լուծված տարբերակով։
Շնորհակալություն դիտարկման համար, Վալերի ջան։ Ի սկզբանե լիովին համաձայն եմ եղել այդ կարծիքի հետ, այդ պատճառով էլ իմ պատկերացրած գաղափարախոսությունը ոչ թե սկզբունքորեն նոր՝ մաքուր էջից ստեղծված երևույթ է, այլ տարբեր ժամանակների հայկական քաղաքագիտական մտքի ամբողջացման և արդիականացման փորձ։ Պատմությունից քաղած դասերի մասին նշելիս նկատի ունեի նաև դա։
Այս առումով հետաքրքիր են թե Չամչյանի ռոմանտիկ ազգայնականության, թե Նժդեհի Ցեղակրոնության, թե ավելի ժամանակակաից Արարատիզմի ուսումնասիրումը, քննադատական մոտեցմամբ դրանց թույլ կողմերի վերհանումը, դրանց ուսմունքների արդիականացումն ու տեղայնացումը։
Զարգացնելով Ձեր դիտարկումը կցանկանայի նշել, որ նոր գաղափարախոսության ձևավորման ու ձևակերպման ընթացքում պակաս կարևոր չէ լսել հնարավորինս մեծ թվով գաղափարներ տարբեր սոցիալական, մասնագիտական, տարիքային և անգամ ինտելեկտուալ խմբեր ներկայացնող հայերից։
Միևնույն ժամանակ, կարծում եմ, շատ կարևոր է նաև այն հարցը, թե ովքեր պետք է իրականացնեն գաղափարախոսության ստեղծման, ձևավորման, լրամշակման կամ վերափոխման աշխատանքները։ Սա սկզբունքային նշանակություն ունի, քանի որ նման պրոցեսում ներգրաված յուրաքանչյուր ոք բերում է իր նախապաշարմունքները, համոզմունքները և գաղափարախոսության մասին սուբյեկտիվ պատկերացումները։ Ինչպե՞ս անել, որ չկրկնվեն արատավոր ու խնդրահարույց պրակտիկաները և չներկայանան նոր հագուստի տեսքով։ Չէ որ ցանկացած լավ գաղափար կարելի է իրականացնել վատագույն կերպով և հակառակը։
Համամիտ եմ, դա ևս առանցքային հարցերից է։ Իմ պատկերացմամբ, ինչպես արդեն նշել էի, գաղափարախոսության ձևավորման ու ձևակերպման ընթացքում (պահպանելով հիմնարար սկզբունքները) կարևոր է ամենատարբեր (բնակության, տարիքային, մասնագիտական, կրթական, զբաղվածության և այլն) խմբերի մասնակցությունը, ինչը կապահովի բազմակողմանիությունն ու ունիվերսալությունը։ Այսինքն, տրված լինեն ընդհանուր սկզբունքները և անցկացվի հնարավորինս լայն ընտրանքով հարցում, թե այս սահմաններում ինչպիսին պետք է լինի գաղափարախոսությունը, ինչ հարցերի պետք է առնչվի, որ հարցերը և ինչպես պետք է կարգավորի և այլն։
Տեխնիկական բնույթի աշխատանքը կարելի է վստահել արհեստական բանականությանը, որպեսզի, օրինակ ընդհանրացման, կամ որոշ ձևակերպումների հարցում բացառվի մարդկային գործոնը՝ նախապաշարմունքը, որը, ինչպես նկատեցիք, կարող է խեղաթյուրել էությունը և փչացնել լավ գաղափարը։
Այս ամենը բավական բարդ և ծավալուն աշխատանք է, սակայն ամենևին ոչ անհնար։
Ընդամենը անհրաժեշտ է ընդունել, որ Նժդեհի իմաստասիրական մտքերը պատմության բոլոր փորձադաշտերով անցած են և կարիք կա այն որոշ տեղերում արդիականացնել։ Ասենք ԱՄՆ-ում սահմանադրություն չեն փոխում , այլ կատարում են հավելում․․․